Rituals and ritualism: a new taxonomy

Lic. Tim Peeters,

Rituelen en ritualisme. Een zegen of een vloek? Een literatuurstudie over vormen van ritualisme bij Antoon Vergote en Paul Moyaert.

Begrippen als ritueel en ritualisme hebben in de huidige maatschappij vaak een pejoratieve connotatie. Door rituelen zou een religie een onwaarachtig karakter krijgen en getuigen van een verouderde visie op mens en samenleving. In deze licentiaatverhandeling proberen we via een literatuurstudie aan te tonen dat er verschillende visies omtrent rituelen en ritualisme bestaan. Antoon Vergote onderscheidt op basis van een werkdefinitie een aantal vormen van ritualisme. Daarnaast omschrijft hij ook een vorm van ritualisme die niet als pejoratief of pathologisch kan worden beschouwd. Vanuit deze visie dringt zich een aanpassing van de werkdefinitie op.

In deze verhandeling staan een aantal begrippen in verband met religie en rituelen centraal. Een goede begripsafbakening is daarom essentieel. In een eerste hoofdstuk omschrijven we bij wijze van introductie twee van deze concepten, het ritueel en het ritualisme, vanuit verschillende disciplines. We beginnen met algemene definities uit het van Dale-Woordenboek. Meer specifieke definities halen we uit het standaardnaslagwerk Catholic Encyclopedia. Daarna geven we telkens nog een visie van de theologen Lukken en Leijssen en sluiten we af met een definiëring van de godsdienstfenomenologen Cornille en Van der Leeuw. Vervolgens verantwoorden we de keuze van religie.

In een tweede hoofdstuk geven wij als aanvulling op het eerste hoofdstuk enkele begrippen uit de theorieën van Antoon Vergote. Wij willen de invloed aantonen van de conceptuele verwarring tussen religie en godsdienst of geloof op de wijze van wetenschapsbeoefening. Deze wetenschapsopvattingen zijn geworteld in filosofische presupposities en hebben ook invloed op de manier waarop rituelen worden benaderd. Wij geven een analyse over het onderscheid tussen culturele en (Semitische) monotheïstische religies. Daarnaast staan we stil bij een veelgemaakte fout in de wetenschapsbeoefening: het gebruik van reductionistische verklaringstheorieën. Zij zijn misleidend omdat wetenschap geen uitspraak kan doen over het bestaan van het object van zijn studie. We bespreken daarna Vergotes benadering van de fenomenen rituelen en ritualisme die voornamelijk fenomenologisch en psychoanalytisch geïnspireerd zijn. We stellen vanuit een aantal fenomenen, waaronder de positieve variant van het legalisme (Vergote, 1974a), die Vergote beschrijft, de hypothese dat er bij Vergote ook sprake is van een niet-pathologisch vorm van ritualisme. Wij eindigen ten slotte met het voorstellen van een taxonomie waarin verschillende vormen van ritualisme plaats kunnen nemen. Dit zijn dan de strikt uitgevoerde rituelen waarbij het symbolisch kader bewaard blijft.

In een derde hoofdstuk bespreken we theorieën van Paul Moyaert die rituelen vanuit een dubbele invalshoek benadert. Enerzijds gebruikt hij een fenomenologische benadering om aan te tonen dat mensen sui generis belang hechten aan symbolen en symbolische handelingen. Het vermogen om symbolen te gebruiken moet begrepen worden als een “natuurlijke basis van een religieuze geloofshouding en de harde kern van een godsdienstig geloof en religieuze devotie”. Vanuit de ‘sterke’ symbooltheorie die hij onderscheidt van de intellectualistische tekentheorie geeft hij een aantal eigenschappen die ook voor het ritueel gelden. Anderzijds tracht Moyaert vanuit een sterk Lacaniaans geïnspireerde psychoanalytische invalshoek een verklaring voor de objectieve werkzaamheid van rituelen en symbolen te geven. Dit acht hij noodzakelijk om de werking van rituelen te begrijpen. Vanuit deze twee invalshoeken belicht Moyaert een bepaald aspect van het uitvoeren van rituelen dat aanleiding kan geven tot ritualisme. Hoewel Moyaert doorgaans ritualisme omschrijft als een blind vertrouwen in de werkzaamheid van vaste rituelen, waarbij ze een magische bijklank krijgen, toont hij aan dat ritualisme niet noodzakelijk een pejoratieve connotatie moet hebben. “Zulke vormen van objectief ritualisme tot hypocriet en oppervlakkig bestempelen is het gevolg van een miskenning van het eigen karakter van het symbolische en van het geloof dat de eigenlijke waarheid in het moeras van het innerlijke moet worden gezocht”. In deze vorm van ritualisme heeft het ritueel zijn symbolisch karakter niet verloren. Objectief ritualisme is een vorm van uitvoeren van rituelen op een strikte wijze waarbij de uitvoerder geen (quasi-)magie beoogt. Moyaert onderscheidt daarmee twee vormen van ritualisme: een pathologische en een objectieve, niet-pathologische vorm. De niet-pathologische vorm kan enkel begrepen worden vanuit de structuur van het ritueel. Ritualisme is dan niet het verlies van het symbolisch kader, maar het consequent doorvoeren van wat het ritueel per definitie is. Daarmee menen we dat er in deze theorieën bevestiging wordt gevonden voor onze hypothese die stelt dat het begrip ritualisme ruimer moet worden bekeken. We vullen de theorie aan met enkele illustraties van Moyaert.

De volledige tekst kunt u vinden via LIBIS KULeuven in de PBIB en CBIB.
Document : 9810300 1
Name(s) : Peeters, Tim
KUL. Faculteit psychologie en pedagogische wetenschappen. Departement psychologie. Centrum voor ontwikkelingspsychologie
Title(s) : Rituelen en ritualisme: zegen of vloek? Een literatuuronderzoek over vormen van ritualisme bij Antoon Vergote en Paul Moyaert.
© Tim Peeters. All rights reserved.
Contains : 71 p.
Author(s) note : Peeters, Tim
Dissertation : Diss. lic. psyc.
Note : KUL. Fac. psyc. en ped. wetensch. Dep. psyc. Centr. voor ontw. psyc.
Copy : 9810349 K.U.Leuven PBIB :LPs 8229
On shelf